Neomarksizm to... Główne idee, przedstawiciele i trendy

Marksizm i neomarksizm to dwa pokrewne ruchy filozoficzne, przyciągające uwagę opinii publicznej w różnych częściach świata. Tak się złożyło, że wydarzeniom ostatniego stulecia, gdy upadł ZSRR, gdy kapitalizm zaczął być przywracany w wielu krajach, które wcześniej go odrzuciły, towarzyszyła utrata autorytetu i znaczenia marksizmu. Jednak mimo pewnego zdeklasowania, do dziś ideologia ustanowiona przez pisma Marksa jest wciąż aktualna i ważna dla wielu ludzi, społeczności i państw.

Znaczenie

Marksizm i neomarksizm tradycyjnie uważano za szczególnie istotne dla ludzi żyjących w przestrzeni postsocjalistycznej. Ze względu na zmienność dziejów takich mocarstw, mieszkający tam ludzie musieli zmagać się z wyjątkowymi trudnościami. Wielu z tych, którzy byli w stanie przetrwać trudne próby, nie porzuciło nauk Marksa, nawet w najciemniejszych chwilach, i znalazło w nim nowe źródła siły, gdy życie stało się łatwiejsze. Nawet dzisiaj wielu postrzega ideologię ułożoną przez Marksa jako uniwersalną i jedyną prawdziwą doktrynę, która prędzej czy później rozwiąże problemy społeczeństwa i życia głównego nurtu.

Osoby, które popierały idee Marksa, jak również ich główni przeciwnicy, to ludzie, dzięki którym ideologia ta jest do dziś żywa i aktualna. Jedni krytycznie oceniają możliwość powstania porządku socjalistycznego, inni są przekonani, że każda nowa próba doprowadzi do leninizmu. Neomarksizm można jednak podsumować, oceniając to, co dzieje się w społeczeństwie i opisując to zwięźle: neomarksizm to ruch powstały z pierwotnych nauk Marksa, z dostosowaniem do obecnych realiów życia. To taki, który ostatnio staje się coraz bardziej poszukiwany, popularny, potężny. Podstawowym założeniem takiej doktryny jest wyjście od dzieł Marksa, z pominięciem jego kontynuatorów, i przeformułowanie ich tylko w niewielkim stopniu, dostosowując do wymogów naszej epoki.

Filozofia techniki

Dziś neomarksizm jest w dużej mierze filozofią techniki. Jest to określenie nurtu, który jest dedykowany dla heterogenicznych złożoności i problemów. Podejście to zajmuje się relacjami między członkami społeczeństwa a światem technicznym, interakcją natury i technologii. Ideolodzy tej doktryny analizują miejsce technologii w życiu codziennym, w sferze społeczno-kulturowej, w ekonomii, psychologii, socjologii. Ich uwagę zwracają wyniki rozwoju technologicznego, wpływ postępu na świat. Wśród innych kluczowych obszarów badań jest próba sformułowania, czym jest technologia, a czym nie jest. Współcześnie termin ten ma wiele wariantów interpretacji i bardzo trudno jest sformułować wspólne definicje. Jak uważa wielu ideologów, nie trzeba sprawdzać, czym jest technologia, a jedynie co ludzie różnych czasów i epok zainwestowali w to słowo. To znaczy, że periodyzacja rozwoju technicznego wysuwa się na pierwszy plan jako jedno z kluczowych zadań dziedziny.

Współczesna wersja neomarksizmu to ruch, dla którego pisma Mumforda są ważne. Amerykański naukowiec zajmował się historiozofią techniczną i opublikował kilka ważnych i wpływowych prac na ten temat. Badał genezę zjawiska, rozpoczynając swoje badania w źródłach odzwierciedlających życie ludzi na początku drugiego tysiąclecia. Opracował i wyartykułował związki między epokami technicznymi a źródłami energii. Jako pierwszy podzielił wszystkie epoki na eo-, paleo- i neo-technologiczne.

Neo-, post-marksizm

Jeszcze jakiś czas temu przedstawiciele neomarksizmu byli szanowani w społeczeństwie, a ich idee budziły zainteresowanie. Po pewnym czasie entuzjazm dla tej ideologii opadł, ale obecnie jest ona znowu aktualna, przy czym niektórzy uczeni uważają, że znacznie poprawniejsze jest nazwanie obecnego nauczania postmarksizmem. Wynika to ze specyfiki współczesnego życia otoczonego środkami technologicznymi. Jak twierdzą eksperci, nasz wiek najtrafniej można określić jako wiek technogeniczny. W związku z tym filozofia techniki przyciąga coraz większą liczbę słuchaczy. Te kierunki ideologiczne dobrze komponują się z neo-, post-marksizmem. Głównym celem ludzi wyznających takie idee jest znalezienie najlepszego rozwiązania dla wyzwań codziennego życia społecznego.

Po przeanalizowaniu literatury politycznej i ideologicznej możemy stwierdzić, że teoria neomarksizmu nie jest jednorodna, a sprzeczności w tym nurcie myśli jest aż nadto. Po raz pierwszy, już w latach trzydziestych, działacze wezwali do odrzucenia dotychczasowych nauk, by powrócić do źródeł - dzieł Marksa. To właśnie aktywiści z Frankfurtu jako pierwsi wskazali na niezrównoważenie obranego kierunku. Szczególnie istotne są wypowiedzi Adarjo, Horkheimera. W ciągu kolejnych trzydziestu lat ideę tę aktywnie promowali Fromm, Marcuse.

Tradycja i prawda

O trafności idei neomarksistowskich zaczęto mówić, gdy analizowano prace twórcy marksizmu, ideologa, którego imię nadano doktrynie. Marks napisał jako młody człowiek bardzo żywe dzieło, a w dojrzalszych latach przeformułował kilka podstawowych dogmatów. O ile w młodości ta wybitna postać była filozofem antropologiem, o tyle dorastając napisał Kapitał, określany jako nieromantyczne dzieło zorientowane na naukę. Według wyznawców neomarksizmu dialektyka autora doktryny nie ma nieograniczonego znaczenia dla wszystkiego w ogóle. Prace tego autora należy odnosić tylko do społeczeństwa.

Trzeba przyznać, że neomarksizm w filozofii pojawił się jako ważny przeciwnik sowieckiej wersji doktryny Marksa. Główny zarzut wskazywał na rewizjonizm, który warunkował możliwość poznania społecznego, które nie było związane z interesami klasowymi. Przedstawiciele neoteizmu uważają takie poznanie za nierealne. Byli oni przekonani o konieczności zorientowania się na świadomość krytyczną, która z natury rzeczy jest uniwersalna. Na tym właśnie polega późny kapitalizm. Według zwolenników rozważanej ideologii na nie mniejszą uwagę zasługuje gospo. Świadomość krytyczna, według wyznawców neotez, otwiera społeczeństwu oczy na alienację, na ucisk ludzkości. Świadomość jest wypaczona, wypełniona kłamstwem, staje się iluzoryczna - na tym skupiają się ideolodzy.

Prawy i lewy

Współczesny neomarksizm proponuje widzieć kluczową możliwość posunięcia się naprzód w zmianie społecznej, w walce polityków. Intelektualistom krytycznym przypisuje się główne zadania tego ruchu. Za taką warstwę społeczną należy uznać zbuntowaną młodzież i studentów. Nie mniej ważny jest ruch społeczny typowy dla wielu krajów Trzeciego Świata. Według wyznawców omawianej ideologii takie jednostki, poświęcające całą swoją energię na zapewnienie społeczeństwu wolności, są kluczem do zmiany świata.

Około połowy ubiegłego wieku opisywana ideologia przyciągnęła uwagę Nowej Lewicy. Stanowił on podstawę ich ideologicznego spojrzenia na około dwie dekady. Mówiąc o takiej grupie, bierze się pod uwagę, że "stara lewica" była ruchem politycznym o orientacji teoretycznej, praktycznej, dążącym do utworzenia partii robotniczych, systemu komunistycznego. "Nowa Lewica" przeciwstawiła się takiemu ruchowi, stała się ruchem politycznym, który widział siebie jako rodzaj elity społecznej. Podstawową ideą neomarksizmu w interpretacji takiej grupy była przynależność do inteligencji społeczno-krytycznej, która miałaby filozofować i tworzyć dzieła literackie, poprzez które zapowiadałaby nadchodzący koniec burżuazji. Aktywnie promowali też ideę, że należy powstać przeciwko cywilizacji kapitalistycznej. W tym samym czasie ideolodzy Nowej Lewicy rozczarowali się już robotniczymi dążeniami do rewolucji, szukali więc nowych źródeł.

Nazwy i pomysły

Z tych nastrojów społecznych wyłoniła się neomarksistowska szkoła frankfurcka. Teoria ta powstała w dużej mierze dzięki wysiłkom Fromma. Oprócz niego i Marcusego za znaczącego uważa się Habermasa, którego wkładu nie sposób nie docenić. Wszystkie te osoby, a także ich współpracownicy, byli ściśle związani z ówczesnym lokalnym czasopismem.

Podstawowe idee neomarksizmu szybko stały się popularne w kręgach studenckich. Zapotrzebowanie na ideologię w tym środowisku zaczęło się na początku lat 60. Wynikało to w dużej mierze z faktu, że to właśnie warstwy studenckie szczególnie masowo garnęły się do powszechnego ruchu demokratycznego. Wielu sprzeciwiało się wojnie w Wietnamie, inni protestowali, by skłonić władze do przyznania czarnym praw równych innym. Równie dużym zainteresowaniem studentów cieszył się pozbawienie praw obywatelskich mniejszości. W tym czasie wiele mówiło się o potrzebie reformy szkolnictwa wyższego. W tym samym czasie w rozwiniętych mocarstwach odbywały się wiece na czele apartheidu w RPA. Początkowo był to ruch intelektualny, ale ekspansja zaangażowanych mas stała się przyczyną przekształcenia ideologii w praktyczną walkę mającą na celu osiągnięcie pewnych innowacji w sferze politycznej.

Rewolucja: czy przemoc jest konieczna?

Rozwój kierunku filozoficznego, politycznego, ideologicznego w stronę neomarksizmu przyniósł zarówno obfitość zwolenników, jak i przeformułowanie pewnych idei. W szczególności Nowa Lewica dostrzegała potrzebę bezwzględnej przemocy i wypowiadała się na temat terroryzmu jako środka do realizacji interesów. Wśród bohaterów tamtych czasów Debre wyróżniał się jako energiczny mówca na rozpalonym do czerwoności froncie partyzanckim. Równie ważny był wkład Fanona, który głosił przemoc polityczną. Wreszcie to właśnie w tym czasie Mao Zedong zaczął formułować swoje idee, które przyciągnęły uwagę milionów ludzi i które zainspirowały rewolucję kulturalną u jego rodaków. Do ruchu Nowej Lewicy należeli także trockiści, neoanarchiści. Około lat siedemdziesiątych rozpad moralności i idei spowodował kryzys w filozofii. Przeciągała się ona długo, dotykając zarówno aspektów organizacyjnych, jak i ideologii ruchów.

W tym okresie socjalizm był w głębokim kryzysie. Kapitalizm był u szczytu uwagi, a rozpoczęło się przywracanie tej ideologii w krajach, które wcześniej były oddane socjalizmowi. Zarówno krytycy, jak i zwolennicy marksizmu znaleźli się w sytuacji, w której jedynym wyjściem było zaakceptowanie uznania poprzedniego ustroju za nakazowo-biurokratyczny. Zaczęliśmy aktywnie dyskutować, czy była to próba wcielenia w życie nauki Marksa, czy też takie słowa były jedynie ładnym parawanem, który nie miał nic wspólnego z rzeczywistymi dążeniami przywódców i życiem społeczeństwa. Ci, którzy podjęli tę kwestię, określali się jako zwolennicy postmarksizmu.

Socjaldemokraci i nauki Marksa

Znaczenie neomarksizmu w teorii stosunków międzynarodowych było widoczne już w latach 30. XX wieku. Ruch, który był istotny w tamtych latach, określano jako wczesny. Na początku ubiegłego wieku istniały dwa nurty rozumienia marksizmu: socjaldemokraci, komuniści. Socjaldemokraci zaprzeczali dialektyce komunistycznej. Aby zrozumieć istotę marksizmu, mówiono wówczas o uniwersalnym sposobie poprawy procesów myślowych, przyrody, społeczeństwa. Aby to osiągnąć, ideolodzy ruchu myśleli jak pozytywiści, głosząc idee neokantyzmu.

Gdy socjaldemokraci zwrócili na siebie uwagę opinii publicznej, rozwój takiej ideologii stworzył podstawy do powstania nowego ruchu - socjaldemokratów, których zna współczesny świat. Nie ma już żadnego związku z dyktaturą proletariacką czy rewolucją proletariacką. Chociaż ruch socjaldemokratyczny opierał się na marksizmie, w jego dokumentach programowych nie ma wzmianki o Marksie jako pierwotnym źródle jego idei.

Kraje i teorie

Ponieważ marksizm, neomarksizm to kierunki ideologii, które rozwijały się w różnych krajach, możemy mówić o wielu wariantach postępu, uwarunkowanych specyfiką danego środowiska społecznego i narodowych oczekiwań, postulatów, warunków. W Rosji pierwotna doktryna została przekształcona w leninizm, jednocześnie zmieniając dość mocno koncepcję. Propagowanie idei na ziemiach chińskich wiąże się z powstaniem maoizmu. Północni Koreańczycy zaczęli podporządkowywać swoje życie ideologii Juche.

O subtelności

Wczesny neomarksizm to ruch będący w dużej mierze pod wpływem pism Bernsteina. Ten ideolog należał do klasy socjaldemokratycznej i poświęcił się identyfikowaniu słabych stron marksizmu. Jest on jednym z tych, którzy w swoich pismach zwracają uwagę na różnicę między neomarksizmem typu socjaldemokratycznego a tym, który był istotny dla komunistów. Z prac Marksa wynika, że potęgi kapitalistyczne będą się stopniowo pogarszać, ale praktyka pokazała nieistotność tych wniosków, na co zwrócił uwagę m.in wskazał Niemiecki uczony, który analizował pisma Marksa. Kolejnym odstępstwem jego założeń od rzeczywistości był brak proletaryzacji klasy średniej. Nie było też częstych kryzysów gospodarczych przewidywanych przez Marksa.

Bernstein stwierdził: dialektyka jest najbardziej agresywnym elementem marksistowskim, związanym z maksymalnymi zagrożeniami. Jako uczony uważał, że zwolennicy marksizmu pracowali w sposób, który mieszał moralność, społeczeństwo i ekonomię, co prowadziło do niezrozumienia natury państwa. U Marksa jest to organ represji, w którym właściciel odpowiada za realne działania, i źródło zdziwienia z powodu proletariatu. Bernstein uważał, że konieczna jest rewizja tej teorii, aby dostosować ją do rzeczywistej historii. Należy walczyć o reformy państw, które pozwoliłyby na zmianę istniejącego społeczeństwa.

Stosunki między państwami

Neomarksizm odegrał również rolę w stosunkach międzynarodowych. Jest to szczególnie widoczne w badaniach teorii krytycznej. Tak się nazywa metoda badawcza, który jest skierowany do cechy formacji, rozwoju stosunków na poziomie międzynarodowym. Takie pojawiły się około lat 70. i szybko stały się niezwykle wpływowe. Najbardziej znanymi ideologami tego ruchu są Linklater, Cox. Obok neomarksizmu teoria ta opiera się na ustaleniach podstawowego marksizmu. Ponadto neomarksizm w stosunkach międzynarodowych nabrał szczególnego znaczenia dzięki ideom sformułowanym i udowodnionym przez wspomnianych już wcześniej Marcusego i Horkheimera. W sumie, jak wynika z naszych dokumentów programowych, prace myślicieli frankfurckich były niezwykle ważne dla teorii krytycznej. Uwzględniono prace Habermasa; pod wieloma względami autorzy nowej teorii wyszli od idei Adorna i Benjamina. Obok Niemców ważny wkład wnieśli jednak Włosi, przede wszystkim Gramsci, który poświęcił się hegemonii jako problemowi społecznemu.

Teoria krytyczna okazała się nurtem naukowym, którego przedstawiciele zrewidowali metodologię neomarksizmu i rozszerzyli możliwości stosowania patosu ideologii, uwzględniając przy tym specyfikę życia gospodarczego społeczeństwa i niuanse sytuacji społecznej, sytuacji politycznej. Podczas gdy wcześniej skupiano się na badaniu konkretnego społeczeństwa lub władzy, nowa teoria proponowała analizowanie procesów w skali międzynarodowej, globalnych wydarzeń.