Analiza systemów: podstawy analizy systemów, podręczniki i autorzy

Analiza systemów (podstawy analizy systemów) przedstawiana jest jako zbiór narzędzi i technik niezbędnych przy opracowywaniu i projektowaniu obiektów wielopoziomowych, metod opracowywania, wnioskowania i podejmowania decyzji projektowych, a także zarządzania systemami społecznymi, technicznymi, ekonomicznymi i pokrewnymi (człowiek-maszyna).

Nota historyczna

Istnieje pokrewna definicja - podejście systemowe, ale to pojęcie jest zbiorcze. Powstanie analizy systemów (podstawy analizy systemów) nastąpiło w latach 60. ubiegłego wieku w związku z rozwojem inżynierii systemów. Metodologicznie i teoretycznie podstawy analizy systemów składają się z ogólnej teorii systemów i podejścia systemowego.

Specjaliści wykorzystują analizę systemową (SA) w badaniach systemów sztucznych, ale główną rolę w tym procesie odgrywa człowiek. Zastosowanie tego podejścia w rozwiązywaniu problemów zarządczych wiąże się ze spontanicznością wyboru w warunkach niejednoznaczności, której obecność związana jest z występowaniem czynników powiązanych, których nie można określić z ilościowego punktu widzenia. W procesie CA dąży się do znalezienia alternatywnych rozwiązań danego zagadnienia oraz do obliczenia wielkości niepewności, co skutkuje porównaniem wariantów według odpowiednich i niezbędnych kryteriów w celu osiągnięcia skuteczności.

System zintegrowany

Zgodnie z teoretycznymi podstawami analizy systemów, każda złożoność w zarządzaniu powinna być postrzegana jako coś złożonego z oddziałujących na siebie elementów. Aby określić sposób postępowania z danym systemem, konieczne jest określenie celów podstawowych i drugorzędnych. Budowa uogólnionego modelu, który odwzorowuje wzajemne relacje na sytuację rzeczywistą, jest główną procedurą CA. Mając prototyp, proces przechodzi do etapu analizy porównawczej potencjalnych kosztów zasobów. CA nie istnieje bez stosowanych metod matematycznych, które są szeroko wykorzystywane w działalności zarządczej. Techniczną podstawą procesu są systemy informacyjne i technologia komputerowa. W CA wiodącą rolę odgrywają metody następujących dyscyplin:

• modelowanie poprzez symulację;
• dynamika systemu;
• Programowanie heurystyczne;
• teoria gier;
• zarządzanie programem.

Wysokie wyniki osiągane są przy użyciu zarówno niesformalizowanych, jak i sformalizowanych metod badawczych.

Proces transformacji analizy systemów

Przesłanki do kolejnego, nowego kroku w rozwoju podstaw teorii systemów i analizy systemowej pojawiły się bliżej połowy ubiegłego wieku, stało się to za sprawą rozwoju nauki i technologii, w których zagadnienia funkcjonowania i organizacji obiektów wieloskładnikowych zaczęły zajmować czołowe miejsce.

W drugiej połowie XX wieku podobne problemy przeniosły się na poziom społeczny. Na niektórych etapy rozwoju wiedzy teoretycznej i praktycznej, teorie systemowe zaczęły znajdować odzwierciedlenie w, jako samodzielny dyscypliny metodyczne, które okazały się przydatne w rozwiązywaniu problemów inżynierii i zarządzania. Wszystko to doprowadziło do powstania SA. Cybernetyka, teoria podejmowanie decyzji, modelowanie symulacyjne, badania operacyjne, analiza ekspercka, modelowanie strukturalno-lingwistyczne i zarządzanie sytuacyjne ostatecznie połączyły się w jeden termin "badania systemowe".

Jako samodzielny nurt analiza systemów (podstawy analizy systemów) narodziła się w Stanach Zjednoczonych, była wymuszonym krokiem w rozwiązywaniu zastosowań biznesowych (identyfikacja potrzeb w modernizację sprzętu, zwiększenie liczby pracowników, prognozowanie popytu na produkty). Podejście to stopniowo przenikało w obszar administracji państwowej, gdzie dokonywano przekształceń w zakresie wyposażenia technicznego sił zbrojnych, realizacji polityki państwa, tworzenia nowych systemów informatycznych. projekty, eksploracja kosmosu.

Zadania analizy systemów

Dyscyplina ta rozwinęła się z potrzeby projektowania i analizowania systemów o dużej skali, które są zarządzane przy ograniczonych zasobach i niepełnych danych. Duże systemy są struktury przestrzenne wysoki stopień złożoności, gdzie nawet podsystemy ze względu na swój typ są odnoszone do kategorii złożonych.

Logiczne podstawy analizy systemów opierają się na rozwiązywaniu następujących zadań:

1. Rozwiązywanie problemów. W tym celu badany jest przedmiot pytania, identyfikowane są przyczyny i opracowywane są możliwości rozwiązania.
2. Złożoność wyboru właściwego rozwiązania, która wiąże się z określeniem alternatywy dla systemu progresywnego.
3. Badanie procesów wyznaczania celów, opracowanie sposobów pracy z celami.
4. Organizacja zarządzania w systemach hierarchicznych.
5. Identyfikacja podobnych problemów, które mają podobny cel.
6. Łączenie formalnych i nieformalnych metod analizy i syntezy.
7. Projektowanie systemów symulacyjnych o różnej złożoności.
8. Badanie zbioru interakcji analizowanych obiektów ze środowiskiem zewnętrznym.

Wykorzystanie technologii komputerowej

W latach 60-70 XX wieku pojawiło się wiele podejść do analizy systemów, które mogły być zastosowane w praktyce dzięki wprowadzeniu komputerów. Zastosowanie technologii umożliwiło rozwiązywanie złożonych problemów i przejście od studiowania teorii do jej praktycznego zastosowania. Powszechne stosowanie analizy systemowej wiąże się z propagowaniem zarządzania przez cele - gdy przed rozwiązaniem problemu opracowuje się program, wskazuje specjalistów i przydziela zasoby materialne.

Dynamiczny rozwój technologii doprowadził do powstania szkół analizy systemów planowanie strategiczne i zarządzanie przedsiębiorstwem, a także zarządzanie projektami kompleksów technicznych. W 1972 roku w Laxenburgu w Austrii powstał Międzynarodowy Instytut Stosowanej Analizy Systemów. Proces pracy został ustanowiony dzięki udziałowi 12 krajów. Dziś Instytut pracuje nad zastosowaniem metodologicznych podstaw analizy systemowej do rozwiązywania problemów globalnych o znaczeniu międzynarodowym.

Szkoła radziecka

Aktywny rozwój CA nastąpił w latach 60. А. А. Prekursorem szkoły radzieckiej był Bogdanow, który zaproponował pojęcie tektologii - uniwersalnej nauki organizacyjnej, powiązanej z teorią systemów Bertalanffy`ego, według której rozwój wszystkich obiektów przebiega w sposób zorganizowany, w zależności od różnic we właściwościach całości i jej elementów składowych. W konsekwencji takiej analizy można było wyodrębnić wyraźne parametry pojęcia systemu złożonego - podobne założenia i wnioski zaczęły pojawiać się w notach naukowych, zaczęły się ukazywać podręczniki z podstaw analizy systemów jako przewodniki do nauki.

Bogdanow zaczął zagłębiać się w badania stanu statystycznego struktur, badania dynamicznych zachowań obiektów oraz rozważania na temat celów organizacyjnych, podkreślając istotną rolę systemów otwartych, modelowania i analizy matematycznej. Wszystkie jego pomysły są kontynuowane w dziełach Szmalghausena I. И. i Beklemisheva V. Н. Ale to właśnie Czerniak Y. И., Golubkov E. П. i Valuev S. А. opracował pierwsze radzieckie metodologie CA, a w 1973 roku zorganizował seminarium "Analiza systemowa w projektowaniu i zarządzaniu".

Nauczyciele zagraniczni i radzieccy zaczęli opracowywać podręczniki dotyczące podstaw analizy systemowej zarówno jako odrębnej dyscypliny, jak i jako kompozyt części podobnego. Za pierwsze tego typu publikacje uważa się:

1. "Formation and Essence of the Systems Approach" (1973), autor Blauberg I. В. i Yudina E. Г.
2. "Inżynieria systemów: wprowadzenie do projektowania dużych systemów" (1962), Goode G. Х. i Makol R. З.
3. "Problemy systemologii (problemy teorii systemów złożonych)" (1976), Drużynin V. В. i D. Kontorov. С.
4. "Analiza systemów złożonych" (1969), Quaid E.
5. "Teoria hierarchicznych systemów wielopoziomowych" (1973), Mesarovich M., Mako D., Takahara M.
6. "Analiza systemów w rozwiązywaniu problemów gospodarczych i przemysłowych" (1969), Optner S.
7. "Wprowadzenie do analizy systemów" (1989), Peregudov F. И. i F. Tarasenko. П.
8. "Adaptacja systemów złożonych" (1981), Rastrigin L. А.
9. "Założenia ogólnej teorii systemów. Analiza logiczna i metodologiczna" (1974), V. Sadovsky. Н.
10. "Studies in General Systems Theory" (1969), V. Sadovsky. Н. i Yudin E. Г.
11. "Analiza systemów i struktur sterowania" (1975) pod red. В. Г. Shorina.
12. "Podejście systemowe i ogólna teoria systemów" (1978), Uemow A. И.

Dążenie do jedności

Obecnie podstawy teorii analizy systemów znajdują zastosowanie we wszystkich dziedzinach nauki. Synteza wiedzy powstaje w wyniku upakowania i współdziałania jej odmian strukturalnych. Jedność i synteza to etapy rozwoju nauki. Rodzaje integralności wiedzy naukowej to:

1. Powstanie cybernetyki, teoria ogólna systemów, semiotyki i innych tożsamych dyscyplin, synteza nowej wiedzy.
2. Dążenie do jedności metodologicznej, gdy następuje rozszerzenie nauki specjalnej w procesie przenoszenia jej podstaw teoretycznych na inne przedmioty badań (ekspansja metodologiczna).
3. Powstanie podstawowych pojęć w sferze języka naturalnego, włączonych następnie do systemu kategorii filozoficznych (pojęciowa forma jedności nauki).
4. Opracowanie i stosowanie jednolitej metodologii filozoficznej, która jest źródłem powstawania wyższej syntezy na węższych poziomach badania idei.

Systemowa natura całego świata to hierarchia zorganizowanych i współdziałających ze sobą systemów. W praktyce systemy świata i myśli ludzkiej są zestawiane i godzone. Studiowanie podstaw analizy i zarządzania systemami zaleca się rozpocząć od wprowadzenia do sygnałów odniesienia przedstawionych przez V. Ф. Shatalov (utworzył listę na podstawie wypowiedzi profesorów i nauczycieli), ponieważ współczesny system szkolnictwa wyższego jest tworzony na zasadzie liniowej, w przeciwieństwie do otaczającego świata, który ma charakter systemowy. Dzięki takim "sygnałom", którymi są definicje i tezy z zakodowaną treścią dyscyplinarną, zestawione przez analityków systemowych, nowe informacje mogą być prezentowane w sposób łatwiejszy do przyswojenia i zrozumienia.

Podstawowe sformułowania profesora

Podręcznik "Podstawy analizy systemów" autorstwa V. Н. Spitsnadel opisuje historię rozwoju procesu i pogłębia zrozumienie przez czytelnika logicznych, metodologicznych i praktycznych podstaw stosowania CA w nauce, edukacji, inżynierii i ekonomii. "Myślenie systemowe jest jednym z najważniejszych atrybutów intelektualnych człowieka", mówi profesor, sugerując to wyrażenie jako sygnał odniesienia dla osób nowych w analizie systemowej. O rozumieniu przez Spitznadla konieczności współdziałania elementów systemu dla osiągnięcia pożądanego rezultatu świadczy jedno powiedzenie wypowiedziane kiedyś przez brytyjskiego oficera w czasie II wojny światowej: "Ci faceci nie podniosą nawet lutownicy, dopóki nie przeanalizują strategii wojennej dla całego teatru Pacyfiku". W tym wyrażeniu można więc prześledzić jedność lokalnych i globalnych problemów.

W Fundamentals of Systems Analysis Spitznadel mówi, że podejście, jeśli jest naukowe, jest już systemowe. "Cała ludzka praktyka ma charakter systemowy. Myślenie i systemy muszą być dopasowane". Obala fakt, że edukacja jest liniowa (niesystemowa), twierdzi, że myślenia dostarcza edukacja, z czego wynika, że musi być ona również systemowa. Profesor dostrzega znaczenie i zalety stosowania CA w przyjmowaniu optymalnych rozwiązań.

Cło

CA jest stosowane w różnych dziedzinach działalności. Rosyjski fizyk teoretyczny V. Makrusev. В. prowadzi obszerne spory na ten temat, patrząc na dyscyplinę przez zróżnicowany pryzmat (cła, dynamiki poznawczej, globalnych systemów informacyjno-komputerowych, zarządzania). W ciągu swojego życia wydał sporo podręczników szkoleniowych.

Podręcznik Makrusev V. В. "Podstawy analizy systemów i zarządzania w służbie celnej" napisana z myślą o integracyjnym modelu zarządzania, zastosowaniu analizy systemów i ewolucji metody badawcze Podręcznik jest niezbędnym elementem dyscypliny. Taki podręcznik posiada ważne informacje o istocie dyscypliny, bada jej segmenty i cechy, analizuje podstawowe klasyfikacje i główne właściwości systemu. Podręcznik przeznaczony jest dla specjalistów i magistrów, a także dla wszystkich zainteresowanych analizą systemów.

Podstawy analizy systemów w służbie celnej są szerzej omówione w innych podręcznikach, notatkach i publikacjach dr:

1. Innowacyjne kierunki rozwoju systemu koordynacji publicznych służb celnych.
2. Systemowy rozwój i regulacja gospodarki zagranicznej oraz cła na podobnym modelu.
3. Planowanie w teorii i opracowanie ostatecznych celów CA w urzędach celnych.
4. Przekształcenie instytutu administracji celnej w strukturze służb celnych: problem i osobliwości jego rozwiązania.
5. Rozwój instytucji celnej jako systemu usług celnych.
6. Analiza systemowa w służbie celnej.

Wiele tutoriali zostało napisanych wspólnie z kolegami (V. Volkov. Ф., Evseev P. В., Dianova V. Ю., Timofeev V. Т., Andreev A. Ф. i inne).

Literatura naukowa i edukacyjna

Podwaliny pod analizę systemową w służbie celnej położył W. Makrusev. В. w swoim podręczniku o tej samej nazwie, w którym analizuje zagadnienia dyscypliny, przedstawia kompleksowe podejście do badania systemów organizacyjnych, społecznych i ekonomicznych. Pojęcie "system celny" pojawia się tu po raz pierwszy, identyfikuje i analizuje współczesne problemy w systemie celnym, określa możliwości kontroli informacji i znajduje rozwiązania zarządcze dla pojawiających się problemów. W podręczniku uwzględniono oprogramowanie i narzędzia informatyczne do pracy analitycznej funkcjonariuszy celnych, pokazano skuteczność narzędzi metodycznych działań eksperckich i analitycznych.

Podręcznik "Podstawy analizy systemów" (V. Makrusev). В.) jest przydatny dla studentów wyższych lat studiów celnych, analizy systemowej, zarządzania i przetwarzania informacji oraz dla wyższej kadry jednostek i wydziałów analitycznych Służby Celnej. Informacje te mogą być konieczny dla Urzędnicy celni. Można tu znaleźć odpowiedzi na pytania o celowość, metodologię i metodykę analizy systemów.

Wyższe wykształcenie zawodowe

Dostępnych jest wiele podręczników analizy systemowej, w których student studiów wyższych może znaleźć potrzebne mu informacje. Takim podręcznikiem są "Podstawy systemów i analizy systemów" V. Kaczala. В., który jest polecany studentom kierunków informatyka stosowana, informatyka gospodarcza oraz systemy i technologie informacyjne, a także innym studentom i absolwentom kierunków ekonomicznych. Podręcznik składa się z przedmowy, wprowadzenia, pytań testowych i zadań, dwóch części ("Podstawy teorii systemów" i "Podstawy analizy systemów"), 17 rozdziałów i słowniczka. Każdy rozdział zawiera podrozdziały, które opisują poszczególne zagadnienia bardziej szczegółowo. Na końcu rozdziału znajduje się podsumowanie oraz sekcja z pytaniami i zadaniami.

Książka jest lekturą zalecaną, jeśli w ogóle Pytania dotyczą następującej tematyki:

1. Cele i wyznaczanie celów.
2. Obiekt, model i system.
3. Właściwości i ich wymiary.
4. Właściwości strukturalne i funkcjonalne systemu.
5. Prawidłowości ogólnosystemowe.
6. Klasyfikacja systemów.
7. Systemy w zarządzaniu i organizacji.
8. Metodologia i modelowanie w analizie systemów.
9. Modele matematyczne.
10. Eksperckie i strukturalno-funkcjonalne Metody rozwiązywania problemów.
11. Metody strukturalne.
12. Podejście systemowe do antycypacji.
13. Przykłady metodologii analizy systemów.

Te podstawy systemów i analizy systemów pomagają w rozwiązywaniu globalnych problemów zarządzania w przedsiębiorstwach, edukacji, cłach i innych obszarach działalności.

Podręcznik szkoleniowy F. И. Peregudov i F. П. Tarasenko

Specjaliści o dowolnym profilu często zadają sobie pytanie o szybkie rozwiązanie realnego problemu przy braku wymaganego wykształcenia w innej dziedzinie, zakładając w tym zakresie, że pojawią się dodatkowe problemy. Obniżenie poziomu złożoności sytuacji, prawidłowa organizacja badań danego systemu i zaprojektowanie nowego pozostają nieistotnymi zadaniami. Nowoczesna analiza stosowana może pomóc w rozwiązaniu powyższych problemów. Dyscyplina ta jest przedmiotem zainteresowania praktycznie wszystkich specjalistów, ponieważ wiele elementów ma podobny charakter, podstawowe pojęcia i metody rozwiązania.

Podręcznik Fundamentals of Systems Analysis autorstwa Peregudova i Tarasenko uważa:

1. Powstanie i rozwój myślenia systemowego.
2. Modele i modelowanie.
3. Systemy i modele systemów.
4. Systemy sztuczne i naturalne.
5. Informacyjne aspekty badania systemów.
6. Rola pomiarów w tworzeniu modeli systemów.
7. Wybór (podejmowanie decyzji).
8. Dekompozycja i agregacja jako procedury CA.
9. Niesformalizowane etapy SA.

Każdy rozdział analizuje zagadnienie z kilku perspektyw, szczegółowo przedstawiając specyfikę danej dyscypliny. Na końcu książki znajdują się pytania samosprawdzające, w których czytelnik może świadomie sprawdzić zdobytą wiedzę. Na początku podręcznika Tarasenko i Peregudov wprowadzają podstawy analizy systemów jako wynik rewolucji naukowo-technicznej, która dała początek terminowi "systemy złożone. Na przestrzeni lat metody i podejścia do rozwiązywania pojawiających się problemów ewoluowały i uogólniały się, tworząc technologię pokonywania ilościowych i jakościowych zawiłości. Dyscypliny stosowane i teoretyczne utworzyły "ruch systemowy". W związku z tym musiała powstać nauka stosowana, aby połączyć praktykę systemową z abstrakcyjnymi teoriami. Tym "mostem" stała się analiza systemów, która obecnie stała się samodzielną dyscypliną i przyciąga szeroką gamą narzędzi i możliwości rozwiązywania problemów. Ta stosowana dialektyka przywiązuje wielką wagę do metodologicznych aspektów wszelkich badań systemowych.

Autorzy są przekonani, że nie można stać się ekspertem czytając tę książkę i w pełni poznać podstaw podejścia systemowego i analizy systemów. Profesjonalizm zdobywa się tylko w praktyce. Najtrudniejszą, a zarazem najciekawszą częścią analizy systemów jest poszukiwanie i rozwiązywanie problemów od prawdziwego życia, oddzielając to co ważne od tego co nieistotne.

Zasady analizy systemów

Nie ma uniwersalnych sposobów prowadzenia CA, często opracowuje się podobne lub identyczne metody, które można zastosować do podobnych problemów. Powszechne jest określanie wzorców funkcjonowania systemu, tworzenie alternatywnych algorytmów i wybór najwłaściwszego wariantu rozwiązania problemu. Lista zasad CA jest syntezą praktyki pracy ze złożonymi systemami. Każdy autor ma inne zasady w niektórych elementach, np. Makrusev w "Fundamentals of Systems Analysis" opisuje swój wariant takich koncepcji, ale łączy ich ta sama koncepcja. Podstawowe zasady:

1. Cel końcowy (nadaje priorytet celowi głównemu, którego osiągnięcie oznacza podporządkowanie wszystkich elementów systemu). Przebiega ona według następującego planu: sformułowanie celu; zrozumienie głównego celu badanego systemu; ocena zmian w działaniu w kierunku celu ostatecznego.
2. Pomiar. Wydajność systemu można określić tylko w odniesieniu do celów i zadań supersystemu.
3. Równoważność. Pożądany wynik można osiągnąć na wiele sposobów, niezależnie od czasu i warunków początkowych.
4. Jedności. System jest postrzegany jako całość, składająca się z wielu powiązanych ze sobą elementów.
5. Łączność. Badana i identyfikowana jest zależność systemu od jego środowiska zewnętrznego, a także jego związek z własnymi podsystemami.
6. Konstrukcja modułowa. Badanie systemu jako zbioru modułów (grupy elementów). Podział systemu na współdziałające moduły zależy od celu badań i może mieć podstawy informacyjne, funkcjonalne i algorytmiczne. Zamiast "modułu" można używać terminów "podsystem" lub "jednostka".
7. Hierarchie. Zasada ta, wspólna dla wszystkich złożonych systemów, upraszcza ich konstrukcję i usprawnia ich części. W linii Struktury organizacyjne Stosowane jest sterowanie centralne, w nieliniowych dowolny stopień decentralizacji.
8. Funkcjonalność. Analiza prowadzona jest z uwzględnieniem funkcji nad strukturą. Każda struktura jest związana z funkcją systemu i jego elementów składowych. Wraz z pojawieniem się nowych potencjalnych funkcji struktura. Nauczyciele na lekcji podstawowej analizy systemów patrzą osobno na struktury, funkcje i procesy, przy czym te ostatnie sprowadzają do analizy głównych przepływów w systemie: energii, informacji, przepływu materiałów, zmiany stanów. W zarządzaniu występuje paralelizm, próby doskonalenia organizacji poprzez zmiany Projekt systemu.
9. Rozwój. Uwzględnienie zmienności, adaptacyjności i skalowalności systemu. Podstawową przesłanką jest poprawa.
10. Centralizacja i decentralizacja. Różnice w czasie adaptacji systemu: to co dzieje się w systemach scentralizowanych realizowane jest w krótkim czasie, w systemach zdecentralizowanych realizowane jest powoli.
11. Niepewność. Analiza losowości w systemie. Złożone systemy otwarte nie przestrzegają praw prawdopodobieństwa. W przypadku otrzymania rozmytych i stochastycznych informacji wejściowych wyniki badań będą miały charakter probabilistyczny, a decyzje mogą prowadzić do niejednoznacznych konsekwencji.

Wszystkie powyższe zasady analizy systemów (podstawy analizy systemów) mają wysoki stopień ogólności. Aby móc je wykorzystać w praktyce, należy nadać im konkretne treści mające zastosowanie do przedmiotu.

Publikacje na XXI wiek

В nowoczesność systemowa Analiza przekształciła się i poszerzyła swoje możliwości. Dyscyplina ta może być stosowana w każdej dziedzinie pracy. Analiza systemów jest obecnie studiowana jako podręcznik i nauczana na uniwersytetach i innych instytucjach edukacyjnych. Podręczniki, które mogą być przydatne każdego, kto pasjonuje się analizą systemów:

1. "Analiza systemów", Antonow A. В. (2004)
2. "Analiza systemowa w zarządzaniu", Anfilatov V. С., Emelyanov A. А., Kukushkin A. А., pod adresem. ed. А. А. Emelianova (2002).
3. "Z historii rozwoju analizy systemowej w naszym kraju", Volkova V. Н. (2001).
4. "Ogólna teoria systemów (analiza systemów i układów)", Haydes M. А. (2005).
5. "Teorie systemów i podstawy analizy systemów", Kachala V. В. (2007).
6. "Horyzonty analizy systemów", Lnogradsky L. А. (2000).
7. "Analiza systemowa w logistyce", Mirotin L. Б. I Tashbaev Y. Э. (2002).
8. "Do analityka systemów... O projektowaniu produktów programowych", Radziszewski A. (2015).
9. "Analiza systemów: krótki kurs wykładów" pod red. В. П. Prokhorova (2006).
10. "Analiza systemowa i podejmowanie decyzji" (słownik referencyjny, podręcznik dla szkół wyższych) eds. В. Н. Volkova, V. Н. Kozlova (2004).